KurukhTimes.com

मुक्का सेन्दरा अरा खुटी जगाबअ़ना

ईन्नेलता मुक्का सेन्दरा (जनी शिकार) कुँड़ख़र ही मजही ती बहरी उरखर जेतआ छोटानागपुरिया पेल्लर अरा मुक्कर गही जितंकार परब बेसे मंज्जा केरा। र्इ मुक्का सेन्दरा 12 बछर नु ओंगओल मनी। केरका 2017 चान नु मुक्का सेन्दरा मंज्जा। आ चान बर्इसाक पुनर्इ गूटी नु पद्दा गइनका मुक्का सेन्दरा बे:चतारा। पद्दा का दृाहर, पढ़ुवा का मल पढ़ुवा, पेल्लर का मुक्कर, र्इ सेन्दरा नु संग्गे मना गे चिहुँट उर्इयर। जेट्ठे ता बिड़ना हुँ मुक्कारिन अरबा पोल्ला अरा कुक्क चप्पो बेड़ा ता बिड़नन सहअर सेन्दरा बिच्चयर। सेन्दरा नु एन्देरआदिम ख़क्खरा का मला पहें बे:चा गे गा रिज्झ लग्गिया दिम ह’अन। ओण्टा पेल्लो फोन नु तंग सर्इहा गने कछनखरआ लगिया - ‘‘इदना गा पेल्लो जिया कोय, बरना मुक्का सेन्दरा नु बेड़ा ख़खरओ का मला! 12 बछर ख़ो:ख़ा मुक्का सेन्दरा बरओ, अवन्दा गे बेंज्जा-चुन्जा मंज्जा होले ख़द्द-ख़र्रन ए:रोय का सेन्दरा बे:चोय। गुचय इदना सेन्दरा बे:चा का:लोत! तंग नत्ती गही कत्थन मेनर ओण्टा पच्चो बा:चा दिम - मा:निम बअ़दी नतिया ! अखड़ा बी:चका रओय होले जुनु रिज्झन अख़ओय। ख़द्द-ख़र्रारिन पो:सआ गे चें:प का बिड़ना, का पर्इ:याँ उरमिन सहना मनी। मे:तय ही एन्देर भरसा, एकसन का:लोर असा नुम ओनोर-मो:ख़ोर दरा उलुन्डारका र’ओर। ख़द्दर चीं:ख़नर होले अयंग गही दुदही चुरख़ी, बंग्गस ही मला। मे:तय गा तमहँय चिता नुम ऱअ़नय। अवंगे बेड़न ए:रे दरा बेड़न धर’ए।’’

कुँड़ख़र डण्डी पाड़नर
’’बारा बछरे मुक्का सेन्दरा,   मुक्का जिया पगड़ी हे:चा।’’   
     

    बअ़नर - रूर्इदास गढ़े (रोहतास गढ़) नु कुँड़ख़र, तमहँय बखड़े अरा बेलख़ा नु दव कुना नना-ओना लगियर। आ बा:री कुँड़ख़र गही बराकर्इतन ए:रर बरगिर सहआ पोल्लर दरा अड्डन बच्चा गे उरजिस नंज्जर। आर बेलख़ा ता गढे़ उला कुर’उ अरा दुदही बी:सु महरा मुक्कन गंर्इसी कमचर दरा गढे़ ता उरमी बेयानन अक्खर। नमहँय पुरखर मुन्ध तिम रा:जी चलाबआ गे बर्इ्रसाक चन्ददो नु बिसुसेन्दरा ओक्का लगियर। आ बिसुसेन्दरा, बखड़े अरा गढे ती गेच्छा परता अरा झरिया हेद्दे मना लगिया। इजगो, उरमी कत्थन बुझुर’अर बरगिर, गढे़ नू मे:तर ही मल रअ़ना बेड़न अख़अर तमहँय फउद गने लंक्का (लड़ार्इ) नना गे परता मंर्इय्या अरगियर। पँहेस बे:लकुकोय सिनगी दइर्इ, कर्इली दइर्इ अरा चम्मपु दइर्इ बेसे पंखराज पंर्इकड़िर, बरगिर गने मे:त छया-भया नू लंक्का नंज्जर। धर्इन, नमहँय पेल्लर अरा मुक्कर, का आर मे:तर ही अड्डा नु तमन ओकता:चर दरा ख़द्द-ख़र्रा रिन बछाबा:चर।

बअ़नर - मे:तर बिसुसेन्दरा केरका रहचर। आ बा:रिम पुनर्इ उल्ला पूतबीरी बरगिर गढ़ेन बच्चा गे परता मय्याँ अरगियर की लंक्का नंज्जर। पहें मुक्कर, भर्इर मा:ख़ा नु मून्द खे:प बरगीरिन परता ती किय्या कुदाबा:चर। पर्इरी बा:री गंर्इसी महरा मुक्का, बरगी रिन अलखिया  - नीम मुक्कर गने जितआ पोलकर होले मे:तर गने एका बेसे ओंग्गोर। बरगिर मल पर्इत्ताअ़नर ख़ने आद पर्इरी मंज्जका ती सोन ख़ाड़ नु बर्इ-मुंर्इन नोढ़ोरओ बा:री मुक्कर ही छया-भयन तिंग्गया। मे:तर ओण्टे ख़ेक्खा तुरू बर्इयन नोढ़ोरनर। पहें मुक्कर दुयो ख़ेक्खा तुरू नोढ़ोरनर। तले उरमिन अख़अर बरगिर अउर ओंगओल सपड़ा:रर बरचर दरा गढ़ेन बच्चियर। मुंज्जा नू मुक्कर एकल लंक्का नंज्ज र्इ:रयर, पहें बरगिर ही दप्पन ए:रर ओरमा ख़द्द-ख़र्रा रिन तरकूटी नननुम गढे़ ती गुच्छरर दरा खोंड़हन बछाबा:चर। अक्कु गूटी मुक्कर, मून्द खे:प बरगीरिन कुदाबाचका अरा जितिचका ही र्इयाइद गे तमहँय कपड़े नु मून्द गोटंग बन्ना चक्खताअ़नर। 
         
बअ़नर - कुँड़ूख़ मे:तर बिसुसेन्दरा गे मण्डी खटआ-ओना गे संजगी अरा तड़री-कन्ना धरअर मून्द उल्ला-मा:ख़ा गे उरखा का:ला लगियर। र्इबड़ा कत्थन गंर्इसी महरा मुक्का अख़आ लगिया दरा उरमी कत्थन बरगी रिन तिंग्गया चिच्चा। अन्ने बेड़ा नुम बरगिर रूर्इदास गढ़े मय्याँ लंका (लड़ार्इ) नंज्जर। मे:तर ही बिसुसेन्दरा उरूख़का बेड़ा नु पेल्लर अरा मुक्कर मे:त छया-भया नु गढ़ेन ख़ा:पा लगियर। अज्जो-अज्जी बगर गही तेंग्गनर का पद्दा-ख़ेप्पा नु तमहँय अख़ना गूटी नु बिसुसेन्दरा ती मे:तर गही किर्रना गूटी पद्दन मुक्कर ख़ा:पा लगियर। 

    अक्कुन हूँ पद्दा नु इन्दिर’र्इम कलहा मंज्जा होले पद्दा नु पद्दापँचर्इती (ग्रामसभा) मनी। पद्दा नु अबड़द फरीफटी मल मंज्जा होले आद नेवर्इ नना अरा मना गे पड़हा उक्की। अन्तिले एकअम कलहा ही पड़हा नु हूँ नेवर्इ मना पोल्ला होले आद नेवर्इ मना गे बिसुसेन्दरा नु उर्इतार’र्इ। बिसुसेन्दरा नु नंज्जका अरा मंज्जका नेवर्इ ओरमर गे इंजिरना मनी। एन्ने ती रूर्इदास बे:लस ही बेलख़ा ता बिसुसेन्दरा मा:निम जमकुट मना लगिया। 

    अन्ने बेड़ा नुम मे:तर गही मल रअ़ना बेड़न ए:रर, बरगिर लंका (लड़ार्इ) नंज्जर अरा गढ़ेन बच्चियर होच्चर। बअ़नर का बिसुसेन्दरा ती किर्रना गूटी उरमी दसा अरा बेड़ा पलटारकी रहचा। अन्तिले नना-ओना गे बेड़ा सिरे नन्ना अड्डा धरता:रा। अन्ने गा आर्य जातियर ही मलता हिन्दुर गही ग्रंथ ‘बाल्मिकी रामायण’ अरा पुराण नु बा:चका रअ़र्इ का अद्दी बेड़ा नु ‘‘करूश देश’’ (पूर्व का दृााहाबाद जिला, बिहार) अरा ‘‘मलद देा’’(वर्तमान मगध क्षेत्र) धन्न-खुरजी ती निन्दका रहचा, एकदन आर्यर बच्चियर। कत्थ बेयाँख़ो (भाशा विज्ञान) ही ढचर तुरू तिखड़ाचका ती लग्गी का रामायण ता आ करूश देा, कुड़ुख़ देा दिम रहचा हअन अरा मलद देा, मुण्डा देा दिम। एन्देर गे का संस्कृत नु ‘ख़’ अरा ‘ड़’ हहस मल्ला, संस्कृत मधेर कुड़ुख़ बआ पोल्लर दरा कुरूश बअ़नुम करूश देा बा:चर। रूर्इदास गढ़े मझी भारतीय पुरातत्व विभाग, भारत सरकार ही गड़ताचका बोर्ड तिंग्गी - ‘‘रूर्इहदास गढ़े नु हिन्दु बे:लर ती मुन्ध आदिवासी बे:लर रहचर। आर मझी मुन्ध नु खेरवार बे:लर, तसले उराँव (कुँड़ुख़) बे:लर, तसले चेरो बे:लर गढ़े नु रा:जी चलाबा:चर। चेरो बे:लर ही अक्कुन जा:का पलामु (झारखण्ड) नु चेरो गढ़े रअ़र्इ। चेरो बे:लर ती हिन्दु बे:लर बच्चियर। अदि ख़ो::ख़ा हिन्दुर ती मुगल बे:लर होच्चर। तसले मुगल बे:लर ती अंगरेज सरकार दरा अंगरेज सरकार ती भारत सरकार दबी नंज्जा।’’ एन्ने गोवाही भारत सरकार ही पुरातत्व विभाग तरती चिपिरका र‘र्इ। 

    कुँड़ुख़ खोंड़हा नु सेन्दरा गही ना:मे ती मून्द खे:प कन्ना-सोट्टा धरतार’र्इ। ओन्दता - फग्गु सेन्दरा। र्इद फग्गु खंडरना ती मून्ध तिम मून्द उल्ला बे:चतार’र्इ अरा फग्गु बा:सी उल्ला धुरहेंड़, तसले तेवासी उल्ला जरजरी बे:चर की सेन्दरा बे:चना, बरना चान गूटी अम्बतार’र्इ का:ली। एँड़ता - बिसुसेन्दरा। बिसुसेन्दरा नु मुक्का रिन का:ला मल चिआ लगियर। एन्देरगे का बिसुसेन्दरा पद्दा नु मलता टोड़ंग-परता मझी नु मना लगिया। मून्दता - मुक्का सेन्दरा। र्इन्नेलता बेड़ा नु इदिन जनी िाकार हूँ बअ़नर। अन्ने गा कुँड़ुख़ खोड़हा नु हरयनी पुजा ती करम डहुड़ा कोरना गूटी सेन्दरा का:ला गे बरजाचका रअ़र्इ। संग्गे-संग्गेम टोड़ंग-पतड़ा नु अतख़ा-कडिरका मल नना गे बाचका रअ़र्इ। 

मुक्का सेन्दरा पर्इत्त नु बअ़नर का - मुक्कर मून्द़ खे:प (तीन बार) बरगी रिन जितचर पंहे मुंज्जा नु जितआ पोल्लर दरा तमहँय ख़द्द-ख़र्रा रिन बछाबआ गे तरकूटी मंज्जर। र्इबड़न दिम र्इयाइद नना गे 12 चान नू ओंगओल खुटी जगाबअ़ना पुजा बेसे, मुक्कर ही नंज्जकन खोंडहा नु इंजिरआ गे दरा पुरखा पंखराज मुक्कर सिनगी, कर्इली अरा चम्मपु दइर्इ बेसेर ही ना:मे जोगाबआ गे मुक्का सेन्दरा मनाबअ़नर। र्इ मुक्का सेन्दरा, नमहँय पुरखा मुक्कर गे नेम्हाँ पूँ:प अरगाअ़ना गही कोहाँ दस्तुर तली। केरका 2017 चान नु मुक्का सेन्दरा मंज्जा। मुक्कर मे:त छाव नु सेन्दरा ही भभना तिम पद्दा-पददा बिच्चयर। र्इ बितिरका मुक्का सेन्दरा नु आ अज्जी पच्चो गही कत्था लेखअम पेल्लो जिया नुम ए:न हूँ मे:त छया-भया नु सेन्दरा बिच्चयन।

(ख़ो:जूद : डा. बैजयन्ती उराँव, चून्द, मुड़मा, माण्डर एवं  डॉ नारायण उराँव )

Sections