KurukhTimes.com

फग्गु परब अरा डिण्‍डा सिम्‍बाली गही कुंडु़ख़  पुरखा ख़ीरी

(फगुवा परब एवं सेमल पेड़ की पौराणिक  उरांव लोक-कथा) : बअ़नर हुल्लो परिया नु कुँडुख़ खोंड़हा ओंगओल अकय ससईत नु रहचा। ओण्टा सोनो गिधि (WHITE VULTURE) आल जियन केरमे-केरमे पिटा-मुंज्जा लगिया। आद आःलर गही उगता-पगसिन ओन्टे कोहाँ ले सरा-हरा सिम्बाली मन्न नु खोता कमआ लगिया अरा आःलारिन नेप्पा-नेप्पा खोता मइय्याँ पिटा-मोख़ा लगिया। आद 12 चान नू ओंगओल बरअम लबगया अरा आलारिन तंगआ खोता नू पिटा मोंख़ा लगियाा। बअ़नर अदि गही बरचका ख़ोख़ा  एका-एका से उल्ला कट्टा लगिया अन्नेम नितकिम ओरोत आल जिया खोंडहा ती नठारआ लगियर। गोट्टे खोंड़हा नु हुही चूःचकी रहचा का ओन्टा सोनो गिधि बरई दरा ओरोत आल जियन निप्पी-पिसी दरा पिटी-मूःखी। खोंड़हा ता आःलर जुलुम जुट्ट लग्ग ईरयर पहें अदिन लवआ पोल्लर। सोनो गिधि अंजखंज परता मझी कोहाँ ले सिम्बाली मन्न मईय्याँ तंगआ खोता कमआ लगिया, एकसन अँड़सर की अदिन लवअ़ना, खोंड़हा ता आःलर गे मसकिल मंज्जकी रहचा। आर अदिन लवआ गे पद्दा गईनका जुमुरअर की सेन्दरा बेःचा लगियर पँहे अदिन लवआ पोल्लर। अदि ख़ोःख़ा सँवसे कुंड़ुख़  ख़ोंड़हा जुमुरअर की बिसुसेन्दरा नंज्जर पँहे अन्नु हूँ अदिन पिटा पोल्लर।
    अन्तिले खड़िदयर, हाःरचर की धरमे सिन गोहरारआ हेल्लर - अना धरमे, नीन एमन उरमिन  सिरजन-बिरजन नंज्जकय अरा पोसआ-पर्दआ लगदय। नीन उरमी नु उंग्गु अरा ओरमर ही उरबय तलदय। नीनिम एमन बछाबअ़दय नेकआ। एःम गा एमहय पया-पूरती नंज्ज ईःरकम पहें ससईत ती उरखा पोल्लकम। एःम नेःकन हूँ ससईत मल ननदम पँहे एःम ससईत ती बछरआ पोल्ला लगदम। अक्कु धरमे निंगहय दिम भरसा, निंगहय तिम असरा, नीनिम एमन अरा आल जियन बछाबअ्दय नेकअन। 
    गोट्टे आल ख़ोंड़हा का, कुँड़ुख खोंड़हा ही एन्ने भभनारना मलता ओहरा बिनती ननना धरमे संवग गूटी अँड़िसया केन्धल अरा राःजी किर्रना ही बेड़ा बरआ हेल्लरा। धरमेस ही लिला, का धरमे सवंग गही छया-भया ! उन्दुल ओन्टा ठेपरा ले जोंःख़स कुंड्ख़र गही पद्दा मझी डेरा-बसा बेद्दा गे अँड़िसयस। बअ़नर आ कुक्कोस ही मुहटन एःरर पद्दा ता जोंःख़र अनभनियाँ अलखनर अरा आःसिन चिड़िगनुम-पड़गनुम पद्दा ती तरकूटी नना चिअ़आ लगियर। एन्नेम ई पद्दा ती आ पद्दा मन्नुम-मन्नुम धुँधरूक मना हेल्लरा। बीःड़ी पुत्तना बेड़ा नु आस ओन्टे पद्दा कूटी ता ओन्टे रँढ़िया पच्चो (विधवा वृद्ध बुढ़िया) ही एड़पा अँड़िसयस। असन अँड़सर आ पच्चो हेद्दे माःख़ा बारी पाही रअ़आ गे ओहरा नंज्जस। पच्चो बाःचा - बरा जुनु अन्ति बेटा, एंगहय गा ख़द्द न ख़र्रा, नीन  रअ़ओय होले एंग्गा हूँ दःव लग्गो अरा एंग्हय जिया हूँ साःलो। अन्तिले आ ठेपरा जोंःख़स रँढ़‍िया पच्चो गही एड़पा नु रअ़आ हेल्लरस। पच्चो गही एड़पा ती बहरी  रअ़ना  बेड़ा नू  आ जोंःख़स पच्चो ही एड़पा ता नलखन पँड़सा चिअ़आ लगियस। पच्चो लस्सी नना गे बहरी काःलो का ओना-मोख़ा गे खुरजी समा नना काःलो होले आ जोंःख़स एड़पा ता नलखन चेमचेम ले नंज्जका रओस। पच्चो हूँ आस ही नलखन एःरर खुसमाःरआ लगिया अरा तंग नत्तीस लेखआ घोखअर की आःसिन एमतआ ख़जरतआ हेल्लरा। पच्चो ही एड़पा नु  रअ़नु-रअ़नुम आ जोंःख़स चेमचेम लेकन रआ हेल्लरस। अन्तिले आस पद्दा ता जोंःख़र-पेल्लर गने ओक्का-ईजआ हेल्लरस आस सेन्दरा बेःचना नु आस पंखराज रहचस। अवंगे पद्दा ता जोंःख़र आःसिन पईत्तआ हेल्लरर अरा सेन्दरा बेचना नु मुन्धहारे नना हेल्लर। आस ओन्द रज्झ नु कोंहा-कोंहा तोम्बन खण्डा चिअ़आ लगियस। एकअम कोहाँ बनयाँ किंको आस ही छमहें ती कट्टा पोल्ला लगिया। सेन्दरा बेःचना नु पंखराज रअ़ना  चड्डे पद्दा-ख़ेप्पा अरा अहटा-पहटा ता जोंःख़र-पेल्लर आस गही कत्थन मेना हेल्लरर। ठेपरा जोंःख़स हुं ओरमा ख़द्दर अरा जोंख़-पेल्लारिन अनआ-मनआ दव कत्था अरा लूरन तेंग्गा लगियस। ठेपरा मननु हुं पंखराज अरा लूरगर मनना चड्डे आःसिन खोंड़हा लिटिबीर बअ़आ हेल्लरा। खोंड़हा नु बरना अरा खोंड़हा गने रअ़ना ओन्द बछर (12 चन्नदो) पूरआ हेल्‍लरा । अन्‍ने बेड़ा नुम उन्दुल खोंड़हा ता आःलर आ रँढ़िया पच्चो ही एड़पा बरचर दरा पच्चोन चिड़िगयर अरा बाःचर - निंग नत्तीस लिटिबीर भईर बाःरओस का नलख हुं ननोस। निंग नत्ती सिन आःनय,आःसिम ई ससईत ती बछरना गही उरजिस तेंग्‍गोस-ननोस। अन्तिले पच्चो लिटिबीर सिन बाःचा - एरा नतिया अक्कु नीःनिम खोंड़हन उबार नना ओंग्गोय।
     पच्चो अरा पद्दा ता आलर गही कत्थन मेनर आ जोंःख़स पद्दियारिन धिरजा (ढाढ़स) चिच्चस का - आस आ सोनो गिधिन पिटोस दरा नठाबओस चिओस। आ लिटिबीर ठेपरा जोंःख़स बाःचस - एंग्गा ओन्द मन (40 सेर) गही ओन्टा एड़ेख़ (धनु) कमतआ अरा अधा मन (20 सेर) गही मून्द (तीन) गोटंग कन्ना अरा ओन्द मन गही ओने टोंग’ए कमतआ चिअ़आ। जोंःख़स गही कत्थन मेनर ओरमा पद्दियर आ जोंःख्स गही आईनका बेसेम एड़ेख़-कन्ना अरा टोंग’ए कमतआ हेल्लरर। इबड़ा संजगी कमरका ख़ोःख़ा पद्दियर संघड़ा नना-नना जोंःख़स गही तिंगका बेसेम सोनो गिधि गही  रअ़ना अड्डा तरा होच्‍चर। सोनो गिधि हूँ पँइय्या गलि मुँजुरना ख़ोख़ा बिड़ना गलि ओःरे मनना बेड़ा नुम अन्धवारनुम बरआ लगिया अरा आःलारिन नेप्पा-पेसा लगिया। एन्नेम बेड़ा कट्टिया अरा सोनो गिधि ही ससईत बेड़ा अँड़सा हेल्लरा। पईयाँ बोंग्गना अरा बिड़ना ओरे मनना बेड़ा नु आद बरचा अरा आ सरा-हरा कोहाँ सिम्बाली मन्न नुम खोता अट्टिया अरा बी टिड्ड दरा लेद्दा ख़द्दर ही उड़ान मनना गूटी खोता नुम तंगआ ख़द्दारिन पोःसआ गे आलारिन नेप्पा-पिटा की चरा कमआ गे अजगो-इजगो कुद्दा हेल्‍लरा । इबड़ा कत्थन पद्दा ता जोंःख़र आ लिटिबीर ठेपरा जोंःख़ासिन तिंग्गयर। इजगो लिटिबीर ठेपरा जोंःख़स ही डिड्ढ़ ती (साहस से) पद्दियर सेन्दरा बेःचा ओरे नंज्जर। अंजखंज परता मझी सुरंग ले कोंहा सिम्बाली मन्न मईय्या अरगना नरमहा आलर गे बाईह पोल्ला मना लगिया। अदि संग्गेम सोनो गिधि गही खिलपईत,एका तरती बरओ दरा नेःकन पेसो की होओ अदिन ने हूँ अख़आ पोल्ला लगियर। अन्ने बेड़ा नु आ सिम्बाली मन्न गुसन काःला गे ओरमर एलचा लगियर। एन्नेम कुद्दनुम-नुंग्गनुम का, तवगर ईरनुम एँःड़ उल्ला (दो दिन) कट्टिया केरा। मून्दता उल्ला  (तीसरा दिन) सेयान जोंःख़स तंगआतिम आ ओत्था टोंग’एन धरचस दरा टोड़ंग-परता ता अंजखंज अड्डन चतरआ ओःरे नंज्जस। अंतिले अड्डा कमअर आ ओत्था एड़ेख़-कन्नन असन होच्चस। परता मईय्याँ चपईल मझी एन्ने अड्डा कमचस का सोनो गिधि गे एःरा-नेप्पा खतरी मसकिल मंज्जा केरा। भईर उल्ला अजगो-इजगो मन्नुम कटिटया अरा सोनो गिधि हू दव ले खोता नु मल उक्की रहचा। ओःड़ा-ख़ाःख़ा ही खोता नु किर्रना बेड़ा मना लगिया। आ बेड़ा नुम सोनो गिधि तंगहय खोता नु अंड़िसया। इजगो लिटि बीर ठेपरा जोंःख़स मूनता कन्ना तुरू रज्झ ले सोनो गिधि गही खोतन खत्ताचस, अदि ख़ोःख़ा एँड़ता कन्ना ती ओन्द रज्झ नुम आ कोंहा सिम्बाली मन्नन हड़-हुड़ ना खत्ताचस चिच्चस। खोता अरा डेरा बसन नठारका एःरर सोनो गिधि अंधवारनुम आलर मईयाँ मंडरारआ हेल्लरा, मुन्दा लिटि बीर ठेपरा जोंःख़स ही तिंग्गका उरजिस ती ओरमर तंगअन बछाबअ़आ उंग्गियर। मुंज्जा नु आ ठेपरा जोंःख़स मून्दता कन्ना ती उढ़ियारनुम बर’उ सोनो गिधिन थिथाबाचस दरा अदिन लवचस की खत्ताचस चिच्चस। इदि ख़ोःख़ा ओरमर असन जुम्मरर की आ  सोनो गिधिन अरा सिम्बाली मन्नन चिच्‍च तुरू बस्सियर की एड़पा किर्रयर। नन्ना उल्ला पईरी बाःरी ओरमर तमहँय राःजी किर्रया बअर धरमेस ही नामे ती पुजा-धजा नंज्जर अरा ओण्डर-मोक्खर दरा नलियर बिच्चयर।

फग्‍गुु परब आदिवासियों का


    अन्‍ति‍ले ओरमर नन्‍ना उल्‍ला पद्दा-ख़ेप्पा अरा अहटा-पहटा तर जुम्मरर की लिटिबीर सिन बेलख़ा ता बेःल चाःजा गे बिद्द ईरयर पहेंस बेद्दा पोल्लर। बअ़नर लिटिबीरस खोंड़हा मजही मल एत्‍थरस । आस एन्‍देर के‍रस का एसते बरचका रहचस अदिन आर बुझुरआ पोल्‍लर। मुन्‍दा लिटिबीरस ही तिंग्‍गका एदाचका बेसे 12 चान नु ओंगओल बिसुसेन्‍रा ओक्‍का हेल्‍लरर। आ धरमी सवंग गही तिंग्‍गका बेसेम पईरी-पुतबारी पचगिर जोंख़ारिन अरा जोंख़र सन्‍नी कुक्‍के-कुकेयरिन तेंग्‍गा सिखाबआ हेल्‍लरर। अन्‍ने सन्‍नी बेड़ा तिम सिखिरना अरा सिखाबअ़ना अड्डा दिम धुम ताअ़ कुड़‍िया ती धुमकुड़‍िया बातारा। अवंदा बेड़ा नु आस कुंड़ुख़ खोड़हन दव कुना सइमटाःचस,ससईत ती बछाबाःचस दरा डहरे एःदअर तंगहय राःजी किर्रयस केरस। अख़’उर बाअ़नर आस देव आलस तलियस। आःलर ही गोहराःरना ती धरमेस मया ननु देव का मय्हदेव ही रूःपे नु आःलर गुसन तईका रहचस। धरमे सवंग आःलारिन एका रूःपे नु मदईत ननी का एका रूःपे नु दिसतार चिअ्ई अदिन ने हुं पोलनर तेंग्गा। बेड़ा कट्टी, धरमेस ही लिला एःदना मुंज्जुर’ई, अदी ख़ोःख़ा खोंड़हा ईंजिर’ई का आद धरमे ही दिम छया-भया रहचा। ई लेखे धरमे सवंग खोंड़हन बछाबआ गे अवंदा उल्ला आःलर मझी रअ़र खोंड़हन लूर-घोख चिअर डहरे पंदचस चिच्चस। आ बेड़ा तिम धरमे सवंग ही तिंग्गका अड्डा अरा धरमे सवंग ही धरताःचका घोख बाःरनुम धुम-ताअ़ कुड़िया ती धुमकुड़िया बाताःरा अरीा 12 चान नू ओंगओल राजी बिसु सेन्‍दरा मन्‍नुम बरतारआ लगी। अन्‍ने गा ख़ोंड़हा तर तम्‍ह़य चिता-बुता ती पहईट गईनका 03 चान नू  ओंगओल बिसुसेन्‍दरा ओक्‍कनर, पहें राजी बिसुसेन्‍दरा 12 चान नू उक्‍की।
    अक्कुन ता बेड़ा नु हूँ कुँडुख्र, कुँडु़ख़ पद्दा नु फग्गु खण्डरना उल्ला सिम्बाली मन्न गही डाःड़न ओन्दोरनर दरा खण्डनर-बस्सनर, अन्तिले नन्ना उल्ला पुजा-धजा नन्नर दरा राःजी किर्रका बेड़ा बुझुरअर रिज्‍झ नननर। मुंज्‍जा उल्‍ला ओरमा पदि्दयर जरजरी बेचा उरूखनर दरा  किर्रका  ख़ोख़ा फग्गु सेन्दरा बेःचना  मुंज्‍जा मनी काली।

Dr Narayan Oraon  
                        
संकलन एवं आलेख  - डा. नारायण उरांव सैन्‍दा,
संयोजक, अद्दी कुँड़ुख़ चाःला धुमकुड़िया पड़हा अखड़ा, रांची।

Sections