KurukhTimes.com

जतरा टाना भगत

चउगिरदा हरियर टोड़ंग परता रहचा। नाखो कोंड़ा परता दिम हरियर एथेरआ लगिया। मन्ने मास ती झबरारका अकय दव शोभ’आ लगिया। सलय-सलय एका नगद ताका तागर’आ लगिया। झरना हूँ हहा-हीही बाहरनुम डण्डी पाड़ा लगिया। ओ:ड़ा एका नगद चेरेबेरे मना लगिया। अकय सोहान परता मझी नुम ओन्टा पद्दा रहचा। आ पद्दा ही नामे चिंगरी पुना टोला रहचा। आ पद्दा नुम जतरा भगतस गहि कुन्दरना मंज्जकी रहचा। आस की कुन्दरना सितम्बर 1888 र्इस्वी चान नु मंज्जकी रहचा। र्इद गुमला जिला ता बिसुनपुर बोलोक नू मनी। जतरा भगतस गहि तम्बस ही ना:मे कोडल उराँव अरा तंग्गियो ही नामे लिबरी रहचा। तंग आ:ली गहि नामे बिरसो रहचा। जतरा भगतस गहि ख़द्दर बुधु, बंधु, सुधु अरा देशा अरा एँड़ झन कुकोय ख़द्दर बिरसो अरा बुधनी रहचर।         
    
जतरा भगतस सन्नी बीरी तिम तंग्हय संग्गियर ती जोक्क जुदम रहचस। आस हेसराग पद्दा नू भंगा भगतस हेद्दे खे़त्ता गे सिखर’आ काला लगियस। नितकी तंग्हय संग्गियर गने काला लगियस। का:ना मुंध डहरे नू अरंगलोया पोखरा नू एम’आ लगियस। उन्दुल आस डहरे ता फुसरा मन्न नू अरगियस, अइय्या पंडकी खोता रहचा। खोता नू एं:ड़ गोटंग बी रहचा। अदिन करेया नू कोंयछार एत्ता लगियस। ख़ने बी करेया ती कोल्लरा दरा खत्तरा केरा। आ बी नू ओ:ड़ा ख़द्द एत्थरा। अदिन ए:रर आस ही जिया नू अकय मलदव लग्गिया। आस घोख’आ हेल्लरस, ओहरे! ए:न एँड़ गोटंग ओ:ड़ा ही जियन ले होच्चकन। अन्नुतिम आस ही घोख नू जिया-जउँतन मल पिटना ही घोख कुन्दर’आ अरा आस ठनचस का इन्ना तिम एन्देर’आ नूम मल पिटोन।     

जतरा भगत नगेसिया पाठ बचत’आ लगियस। पाठ मुंज्जरका ख़ो:ख़ा चेला रिन सिद्ध चिअ़ना रहचा। अदि गे आस ओन्द अड्डा नु एड्डस। होरमारिन ओन्टा-ओन्टा बकरा अरा ओन्टा कोकरो ओन्दर’आ गे बाचस। आ मझी नुम ओन्टा चेलस मेंज्जस - ’’अना जतरा! नीन एवंदा बग्गे बकरा अरा कोकरो एन्देर गे जुमाबाचका रअ़दय?’’ ख़ने आस बा:चस -’’ इदि ती चेला रिन सिद्ध चिअ़ना र’र्इ। इदिन एड़बोम अरा धरमेस गे चि’ओम।’’ ख़ने आ जोंखस बा:चस -’’इबड़ा हुर्मी गा धरमेस ही दिम कमचका हिके। होरमर धर्मेस ही दिम ख़द्दर तलनर। एन्दरा र्इ ख़द्दारिन दे एड़बर चि’ओय? आस खतरी, आस ही दिम ख़द्दारिन पिटोय? होले नीन रिझिरओय।’’ आ बीरिम जतरस बा:चस -’’मला!’’ जतरा इन्ना ती नीन इबड़ा नलखन अम्मबा, ब’अर आस का:ला हेल्लरस। जोक्क गेच्छा एथेरका खो:खा आस छपित मंज्जस केरस। आ अड्डा तिम आस ही बर्इ ती अचका उरखा हेल्लरा -    
टन’आ बबा टन’आ,                                     
ना:दन टन’आ,                                        
कों:ड़ा कुची ता,                                     
ना:दन टन’आ,                                    
कंसा पीतर मना,                                         
ढकना नू ओना,                                        
इंज्जो अहड़न अम्मबा,                                
सोड़ा नू ओना,                                        
टन’आ बबा टन’आ।                                    

जतरा भगतस गहि मन्तरा गोटटा राजी नू बींड़र’आ लगिया। र्इ हूूल रहचा इसता नाद अबड़ा अंगरेज, जमीनदार अरा महाजन रिन बाचका रहचस, एकदर होरमा आलारिन ससइत चि’आ लगियर। कोंड़ा कुची नादन टन’आ मने कों:ड़ा कुची ती इबड़ा आलारिन नतगर ओथोर’आ।

इबडा कत्थन उन्दुल भरवा मनर बाचस एंग्गा गे धर्मेश एत्थरस अरा एन्ने पे:सचस। आस तंग’आ जिया नू एकन्ने घोखचस अन्नेम होरमर मझी तिंग्गयस - ’’भइरो नीम अक्कु होरमी नादन मनदर अदि गे ए:ड़ा खे़:र एड़बन्न अम्मबा चि’आ। ओन्टे धरमे सिन डण्डी ती गोहरारआ। अहड़ा, अरखी-झरन अम्मबा। इंज्जो अहड़ा मो:ख़नन अम्मबा, इनदिर’र्इम आलेान अम्बा पिटा, कंठी अत्ता, तंग’आ चा:ली नू तुलसी इद’आ। नाद पापेन अम्बा पइत्त’आ, ओय ही सेवा नना। बिरसपइत उल्ला हरबंन्दी नना। सेन्दरा बेचनन अम्मबा, इत्तरू जिया गे नोकसान मनी। मेझेरना सिंगरारन अरा लोभ नननन अम्मबा। सोरठा मुटिया किचरिन कूरा झपर’आ। गोल्लर बेल्लर गहि नलखन अम्बा नना। नन्नर गहि बिट्ठी का:नन अम्मबा। इबड़ा हुरमी कत्थन नाम जिया नू खोंड़ओत होले उबार मना ओंग्गोत।

अन्नेम अंग्रेजर गहि परिया नू कुड़ुख़ खोंड़हा नू दुक्खे तागरनुम बर’आ लगिया। इतरूक आलर उबार मना पोल्ला लगियर। दुक्खे कज्जिका मंर्इयम तेंगड़र’आ लगिया। कुड़खर गुसन इतरूक उबार मन्ना गहि पाँ:ति मल ख़क्खर’आ लगिया। एन्नेम ओन्दता ख़े:ख़ेल हूल ओ:रे मन्ना ती मुुंधभारे 1914 र्इ0 चान नू घाघरा ती नेतरहाट का:ना सटक कमरना ओ:रे मंज्जा। सटकन कम’आ गे अंग्रेजर असता आलारिन मेख़ियर। अंग्रेजर गहि बरचकनती कुड़ख़र गहि उज्जना-बिज्जना नू आलारीन जबरर्इ धर’आ हो’आ लगियर। इवन्दा साधर’आ हेल्लर का कुड़ख़र ही उज्जना-बिज्जना पद्दा नूम नूकुर ख़च्चिया। एक’अम भ्ाुर्इंडोल लेखा एड़पा-बली खतर’आ मुचर’आ हेल्लरा। एन्ने बेड़ा नू आलारिन समड़हा गे पुना डहरे, पुना धरम ओ:रे मंज्जा।

इसन बरचर अरा कुड़ख़र उज्जा-बिज्जा गे अरा राजी-पाटी चला बआ गे खूंटकटी, भ्ाूंइहरी, कोटवार ख़ल्ल र’र्इ आर गहि दिम कमचका तली। ख़ल्लन ने हूँ बच्चा पोल्लनर। सरकार हूँ इदि गहि मलगुजारी मल हो’र्इ। पुरखा परिया तिम सरि’यआ, खेंवचा अरा डहरे एदआ गे पद्दा पंच जाइत कुटुम अरा राजीनता आलर गहि बालपोस तंगदा सिन आदिवासी बे:ल चाजियर पहें राजी पाटी गहि नलख पंचर गहि हेद्देम रहचा। बे:लस गहि तंग नत्तीस दिल्ली मुगल बेलर इसता बे:लस गहि तंग नत्तीस नागपुर ता उरबस बुझरार मलगुरी कमचर। अन’आ रित’आ ब्राहमण, राजपूतर संगें ओन्द डेढ़ कोस राजी चिच्चर। इबड़ा जमीनदारर नन्ना जातियर ती नहड़ा हो’अर तम्हय पद्दा गहि ठिका चिच्चर। इबड़ा रिन कुड़ुख़ मुण्डर गहि ढ़े:र ख़लल्लन बच्चियर दरा अंग्रेजर गहि परिया नू ओत्था मलगुजारी ओकताचर। कुड़ुख़र अरा मुण्डर लड़ार्इ नंज्ज र्इरियर। किसान सरदार कलकत्ता गूटि मुकदमा लड़चर पहें आदिवासीर गहि खुर्जीन किरत’आ पोल्लर। कुड़ख़र मुण्डर गहि खूँटकटी, भ्ाुर्इंहरी अरा ने:ग चालो ख़ल्ल जोक्क बढरा अरा जमीनदार गे केरा।     
        
1902 ती 1908 र्इ0 चान गूटि नागपुर राजी गहि नापी सर्वे मंज्जा ख़नेम पुत्तनी (पश्‍चिम) नागपुर तरा इदातो घाघरा बिश्ाुनपुर, डुम्बारी, नेतरहाट इबड़नता कुड़ख़र गहि ख़ल्ल उखड़िन गोल्लर बेल्लर पुरहेम बच्चिका रहचर। मलगुजारी हूँ बग्गे रहचा। बिटठी नलख हूँ ओत्था रहचा। 1912-13 अबड़ा ती विश्ाुनपुर अरा महुवाडाड़ गूटी ता कुड़ख़ारिन नेतरहाट नू लाट साहेबस ही बिटठी अंड़सत’आ गे पुना सटक कमआ गे तेलंगर धर’आ-धर’आ हो’आ लगियर। बरखा बेड़ा रहचा, बरख़ा बेड़ा नू चें:प गहजरका खो:खा खेती पाती बेड़ा नू सेन्दरा बेचा गे दरोगा साहेबर तम्हय चिरखिन चेड़’आ गे उल्ला माख़ा हो’आ लगियर। इदि गहि इवजी ओन्द आंडको जिनहोर ख़क्खर’आ लगिया। कुड़ख़र इतरा बग्गे रहचर अरा बछरना डहरे मुंजर’आ लगिया। कचहरी हूँ गेच्छा रहचा, नलीस नना गे ढ़िबा कचा मलका करने टूड़ना (लिखा पढ़ी) मल मना लगिया।     

एन्ने अजगुत बेड़ा नू खोंड़हा मझी 1914 र्इ0 चान नू ओन्टा पुना धरम बरण्डो ’’टाना धरम हूल’’ बरचा। इदि गहि अगुवस जतरा टाना भगतस रहचस। र्इस 20 झना आलर ती हुही ओर नंज्जस। जतरा भगतस गहि कत्थन ओर नू मल पइत’आ लगियर पहें केरमे-केरमे पइत’आ हेल्लरर अरा भगतस ही कत्थन मेना गे आलर गेच्छा-गेच्छा ती बर’आ हेल्लरर। मूली रूपे ती बिरसपइत उल्ला होरमर गोहला कुड्डिन अम्मबर ओन्द गुसन खोंड़र’आ लगियर। र्इ हुही ती अंग्रेज सरकार कठुवारा केरा। सरकार जतरा भगतस मर्इंया कुड़ख़ारिन भड़कअ़ना ही दोहमत नू 1916 र्इ0 चान नू साय (सात) संग्गेर संग्गे धरचा अरा जेहेल नू सज्जा चिच्चा। आसिन राँची ता जेहेल नू उइताचा। र्इसिन सजा ख़क्खरका खा़े:ख़ा नन्ना गुरू बटकुरी ता देवमनिया ना:मे ही कुड़ख़स इबड़ा कत्थन बींड़’आ हेल्लरस। र्इ हुही गने राँची, गुमला, लोहोरदगा, पलामू अरा हजारीबाग जिला ता ए:ड़ लाख ती बग्गे आलर जोड़रर केरर। मुन्ध नू गा कुड़ख़ारिन सुढर’आ गे नलख नना लगियर मुन्दा ख़ों:ख़ा नू अंग्रेज, जमीनदारर अरा महाजनर ही ससर्इत अरा हींडनन बिड़द’आ खतरी नलख नना हेल्लरर।
जतरा भगतस अरा आर गहि संग्गेर जेहेल ती अम्मबरर। भगतस तंग’आ पद्दा किर्रर बरचस पहें एं:ड़ चन्दो ख़ों:ख़ा आस 28 बछर ही उमर्इर नुम केच्चस केरस। जतरा भगतासिन जेहेल नू बिस्सिम ससार्इत चिचका रहचर। संग्गेर ही पइतअना रहचा का आस गे जेहेल नुम जहर चिच्चका रहचर अवंगेम आस एं:ड़ चन्दो ख़ों:ख़ा केच्चस केरस। आस गहि मुंज्जरना 1917 अबड़ातिम मंज्जकी रहचा। 

1918 र्इ0 चान नू महात्मा गाँधीस राँची बरचका रहचस आस गने टाना भगतर ही भेंट मंज्जकी रहचा। एड़ोर ही विचार जुम्मरा। महात्मा गांधीस अकय पइतारस। आर हूँ गाँधिस ही विचार ती मोहारर केरर। अन्तिले गांधीस ही अरा कंाग्रेस ही ए:दका डहरे न ए:का गे हामी गच्छरर। 1832 र्इ0 चान कुड़ु ता टिको टोंक्का नू एकसन बुधु भगतस ही अंग्रेजर ही बिड़दो लड़ार्इ मंज्जकी रहचा। असता खेअ़नन आलर हेद्दे ती र्इरका रहचर औंगे टाना भगतर ठनचर का बेगर लवआनखरना ही हूही चो:दओत। नीदि खादी कबसी किचरी कू:रोत डबरओत, नामिम किचरी एस्सोत, गाँधी टूपी खपरओत, तिरंगा बैराखी अरा तंग’आ संग्गे घंटी उइना तय मंज्जा। टाना भगतर इन्ना गूटि इबड़न नननुम बर’आ लगनर। अक्कुन हूँ आर तिरंगा बैराखी फहराअ़नर।

भगतस गहि मन्तरा नु एन्ने सवंग रहचा का आस चलरना गड़िन हूँ रोक’आ चि’आ लगियस। तंग’आ मन्तर ती एवंदा उबार ही नलख नना लगियस। जतरा भगतस ही मुंजरका ख़ों:ख़ा र्इ हुही राजनीतिक हुही ही रूपे ले होच्चा। अंग्रेज सरकार ही शांन्ति ती विरोध मना हेल्लरा अरा असहयोग हुही ही रूपे ले होच्चा। अंगरेज सरकारन बा:चर का, गड्डी ढोड़हन अरख़र उटअर ख़ल्ल ए:म कमचकम तो अंगरेजर गे एन्देर बेद्दा मलगुजारी चिओम ?? मलगुजारी मल चिअ़ना ती आर गही ख़ल्ल निलामी मंज्जा केरा। अदिन किरतआ गे आर कलकत्ता हार्इकोट गूटी केरर मुन्दा अंगरेज सहेबर अरा जमीन्दारर गही ख़ेक्खा ती ख़ल्लन ओथोरआ पोल्लर। र्इ मझीम 1932 ता रिभिजन सर्वे हूँ मंज्जा केरा अरा कुँड़ख़र ही कमचका ख़ल्ल ही उरबस ही ना:मे बदला:रा दरा ख़ल्ल बच्चुर ही ना:मे अरगिया केरा। केरमे-केरमे 1947 चान अँड़िसया। भारत देश आजाद मंज्जा। चान 1950 नु नमहँय देश नु पुना संविधान इंज्जितारा दरा भारत देश गणतंत्र मंज्जा, पंहे टाना भगतर गही बचरका ख़ल्लन सरकार किरतआ पोल्ला। अंगरेजर गने आजादी लड़र्इ ननु टाना भगतर इन्ना गूटी भारत सरकार ही पाब ए:रा लगनर का एकअम उल्ला गा एकअम सरकार बरओ दरा आर गने नेवर्इ ननो !! 
मेनता :-                                        
1. जतरा भगतस ही कुन्दरना एका बछर अरा पद्दा नू मंज्जकी रहचा?            
2. 1918 र्इस्वी चान नू टाना भगतर ही नेखय गने भेंट मंज्जा?                
3. जतरा भगतस ही मंतरन तेंग्गा अरा अदी गही मनेन बुझाबआ।                
4. जतरा भगतस ही मुंज्जरका ख़ो:ख़ा ने आस ही हूलन मुंधारे होच्चा?    
5. टाना भगतर इन्ना ही ख़ल्लन ने किरतओ ?

संकलन - डॉ तेतरू उराँव, (सम्प्रति : असिस्टेन्ट प्रोफेसर, कुँड़ुख़, कार्तिक उराँव कॉलेज, गुमला)

Sections